Το αρχαιότερο ημερολόγιο του ελληνικού κόσμου και, μ΄ άλλα λόγια, του δυτικού πολιτισμού. Το ημερολόγιο αυτό είναι μνημειακό, εικονογραφημένο και σήμερα είναι εντοιχισμένο στην μετόπη της κυρίας εισόδου του μικρού βυζαντινού ναού του Αγίου Ελευθερίου, δίπλα στην μητρόπολη.
Αυτό το αρχαίο ημερολόγιο κατασκευάστηκε στην ελληνιστική εποχή, στις αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα. Αποτελούσε τμήμα της γλυπτής διακόσμησης του ειδωλολατρικού ναού του Σεράπιδος και της Ισιδος. Το γλυπτό "εικονογραφημένο αττικό ημερολόγιο" ενσωματώθηκε στον ναό του Αγίου Ελευθερίου, ο οποίος κτίστηκε στην θέση του αρχαίου ιερού και απετέλεσε την πρώτη μητρόπολη των Αθηνών, από την βυζαντινή αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία κατό τον 7ο μ.Χ. αιώνα.
Ενα άλλο παρόμοιο με το αθηναϊκό ημερολόγιο υπάρχει στην Νεάπολη της Ιταλίας, αλλά είναι νεότερης εποχής. Το αθηναϊκό είναι γλυπτό και μας δίνει με τις παραστάσεις του πληρoφορίες για τις εποχές (ώρες), τους μήνες και τους καιρούς των αρχαίων Ελλήνων.
Το γλυπτό ημερολόγιο της αρχαίας Αθήνας το ανεκάλυψε ο νομισματολόγος και καθηγητής της ιστορίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών Λ. Σβορώνος. Σε μια μελέτη του, που δημοσιεύθηκε το 1900, τονίζει ότι αυτό το αρχαίο αττικό ημερολόγιο δείχνει την αρχή του μηνός, την αρχή κάθε εποχής και τους καιρούς κατά μεγάλα χρονικά διαστήματα. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι οι διαφορές του με τα σύγχρονα ημερολογιακά συστήματα δεν είναι μεγάλες.
Το κεντρικό τμήμα του ημερολογίου έχει χαθεί αλλά το συμπλήρωσε ο Σβορώνος και το δημοσίευσε ολοκληρωμένο. Οι διαστάσεις του ημερολογίου είναι 5,74 μέτρα στο μήκος καί 53 εκατοστά στο ύψος. Το γλυπτό έργο είναι ένα θαυμάσιο ετήσιο σταθερό ημερολόγιο, με εκφραστικότατες παραστάσεις. Δείχνει την αρχή και τη λήξη των πέντε (αρχαίων) εποχών, τους 12 αττικούς μήνες και τους καιρούς για τις ανάλογες αγροτικές εργασίες, δηλαδή την σπορά, τον θερισμό, την συγκομιδή ή τον τρύγο. H μαρμάρινη πλάκα διαιρείται σε 12 τμήματα, όσοι ήταν και oι αττικοί μήνες.
Και για να μην νομίζετε ότι τα ζώδια, στα οποία τόση σημασία δίνουν πολλοί από μας, είναι εφεύρεση της εποχής μας, στο αρχαίο γλυπτό ημερολόγιο, στο τέλος κάθε μηνός εικονογραφείται και το ζώδιό του.
Τα ζώδια που εικονογραφούνται στο αρχαιότερο γλυπτό ημερολόγιο του δυτικού κόσμου είναι κατά σειράν ο Σκορπιός, ο Τοξότης, ο Αιγόκερως, ο Υδροχόος, οι Ιχθύες, ο Κριός, ο Ταύρος, οι Διόσκουροι, ο Καρκίνος, ο Λέων, η Παρθένος και οι "Χηλαί".
Τα ίδια ζώδια με τα ίδια ονόματα έχουμε κι εμείς σήμερα με μία εξαίρεση: Οι "Χηλαί" (έτσι ονόμαζαν στην αρχαιότητα τα γαμψά νύχια των πουλιών, των λύκων, κλπ) αντικαταστάθηκαν από το ζώδιο του Ζυγού. Οι Διόσκουροι είναι οι σημερινοί Δίδυμοι, αφού οι γυιοί του Δία (Διός κούροι) Κάστωρ και Πολυδεύκης, οι αδελφοί της ωραίας Ελένης, ήταν οι διασημότεροι και σεβαστότεροι δίδυμοι της αρχαίας Ελλάδας.
Οι γλυπτές μορφές του ζωδιακού κύκλου στο εντοιχισμένο στον Αγιο Ελευθέριο αρχαίο ημερολόγιο διατηρούνται και σήμερα καλά, εκτός της Παρθένου και των Χηλών, που τις συμπλήρωσε στο σχεδιάγραμμά του ο Σβορώνος.
Στην αρχή κάθε μηνός είναι χαραγμένη η μορφή ενός ανθρώπου, ντυμένου σύμφωνα με την κλιματικές συνθήκες που επικρατούν στην διάρκειά του, και αποτελεί την προσωποποίηση του μήνα. Οι αττικοί μήνες ήταν οι: Πυανοψιών (που αντιστοιχεί με τα μέσα Οκτωβρίου - μέσα Νοεμβρίου), Μαιμακτηριών (Νοέμβριος - Δεκέμβριος), Ποσειδεών, Φαμηλιών, Ανθεστηριών, Ελαφηβολιών, Μουνιχιών, Θαργηλιών, Σκιροφοριών, Εκατομβαιών, Μεταγειτνιών και Βοηδρομιών (Σεπτέμβριος - Οκτώβριος).
Το "ημερολόγιο του Αγίου Ελευθερίου" έχει και μία άλλη διαίρεση. Μαζί με τις μορφές των 12 μηνών, τους καιρούς και τα ζώδιά τους, υπάρχουν και οι 5 "Ωραι" (Εποχές) του αττικού έτους, οι οποίες είναι: το Μετόπωρον (ανάμεσα φθινόπωρο και χειμώνα), ο Χειμών, το Εαρ ( άνοιξη), ο Θέριτος (το τμήμα του καλοκαιριού που θερίζουν) και η Οπώρα (το διάστημα που ωριμάζουν τα σύκα, σταφύλια, κλπ).
Στο Μετόπωρον ο γλύπτης έχει δώσει την μορφή παιδιού ντυμένου κατάλληλα για ν΄ αντιμετωπίζει το φθινοπωρινό κρύο. Τον χειμώνα τον εκπροσωπεί ένας γέρος με γενειάδα, βαριά ντυμένος, που βαδίζει με δυσκολία γιατί τον εμποδίζει η κακοκαιρία. Το Εαρ (άνοιξη) προσωποποιείται επίησς από ένα παιδί, που έχει στο κεφάλι κάνιστρο με λουλούδια. Ο Θέριτος (θέρος - καλοκαίρι) παρουσιάζεται με μορφή γυμνού ανδρός (αφού κάνει ζέστη) με το δρεπάνι στο ένα χέρι και με ένα δέμα στάχυα στο άλλο. Η Οπώρα προσωποποιείται από μία φτερωτή γυναίκα, που κρατάει κάνιστρο με φρούτα. Είναι βέβαι η καλύτερη εποχή στην Ελλάδα (Αύγουστος - Σεπτέμβριος), με τις γλυκύτερες μέρες και τα γλυκά φρούτα και δεν μπορούσε να προσωποιηθεί παρά από μία γυναίκα.
Τέλος εικονογραφούνται oι αγροτικές και κοινωνικές ασχολίες κάθε μήνα, όπως ο τρυγητός, η συγκομιδή, ο καιρός να πάρουν το αλέτρι, η σπορά, η έναρξη των αθλητικών αγώνων, η εποχή για τους γάμους, η μεγάλη γιορτή τών Παναθηναίων, καιρός της θυσίας προς τους θεούς, η έναρξη της διδασκαλίας των τραγουδιών και η εποχή που αρχίζει το κυνήγι.
Οπως διαπιστώνει κανείς, δεν πρόκειται για ένα απλό αγροτικό ημερολόγιο. Πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο έργο, που έχει ενσωματώσει επιστημονικές γνώσεις, τεχνολογίες και κοινωνικές δραστηριότητες, που αναπτύχθηκαν στο πέρασμα πολύ μακρού χρόνου...
Δημοσιεύθηκε το 1997 στον «Αδέσμευτο Τύπο»
